۶- اذکار الهی

همانطور که گفتیم طبق آیه صریح قرآن ذکر خدا دل را آرام می کند. یاد خدا فراتر از خواندن نماز و قرآن و گفتن ذکر است گاهی کسی با تفکر مشغول یاد خدا است. گاهی کسی با سکوت یاد او را در دل می پروراند. اما گفتن ذکر هم یکی از راههای مهم یاد اوست. در اینجا فقط برای نمونه به چند ذکر الهی و خصوصیات آنها می پردازیم.

الف) سید الاذکار «لا اله الا الله»:  ذکر « لا اله الا الله » از ذکرهایی است که گفتن آن در هر گاه و بیگاهی موجب آرامش دل آدمی است. این ذکر آدمی را در حصار امنیت الهی قرار می دهد و گفتن آن با حضور قلب و اخلاص کامل می تواند آدمی را از بسیاری غمها و اندوه ها نجات بخشد و در حدیث قدسی نیز این ذکر به عنوان «حصن الهی» مطرح می باشد.

ب) صلوات:  یکی از سرچشمه های آرامش، ذکر صلوات است، صلوات بر محمد و آل محمد بدان صورت که در میان اهل بیت شهرت دارد [اللّهم صلّ علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم].

پیامبر اکرم (ص) فرمود:«من صلّی عَلَیَّ مرّه فتح الله علیه باباً من العافیه»[۱] یعنی : ” کسی که یک بار بر من درود می فرستد، دری از درهای سلامتی (بدنی و روحی) به روی او گشوده می شود.»

ج) ذکر حَوقَل :  ذکر «لا حولَ وَ لا قوه الا بالله العّلی العظیم» را ذکر حَوقَل گویند که قرائت آن با حضور قلب و توجه به معنی بلند آن موجب آرامش دل است و سزاوار است آدمی در همه لحظات بدان توجه کند و خواندن این ذکر، بعد از نماز صبح و مغرب هفت مرتبه از سوی امام صادق(ع)توصیه شده است. [بسم الله الرحمن الرحیم: لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم[۲]]

د) ذکر یونسیه: یونس پیامبر(ع) در سفر دریایی خود بر اثر طوفان هولناک دریا در کام نهنگ عظیم الجثه ای گرفتار شد. او که در ظلمات سه گانه، تاریکی شب، تاریکی قعر دریا و تاریکی شکم نهنگ قرار داشت. از طریق یاد خدا و پرداختن به ذکر حق، آرامش خود را از دست نداده و دچار اضطراب نگشت. او همواره این ذکر را بر زبان داشت:«لا اله الّا انت سبحانک انی کنت من الظالمین»[۳]

امام صادق(ع) : تعجب می کنم از کسانی که گرفتار غم و اندوه روحی هستند و به این آیه «لا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین» تمسک نمی جویند و از آن استمداد نمی نمایند.[۴]

در حدیثی آمده است که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «مَا مِن مَکرُوهٍ یَدعوا بِهَذا الدُّعاءِ اِلاَّ استُجیب[۵]» یعنی : .« هیچ غم و اندوهی نیست که از راه قرائت این دعا (آیه فوق) از بین نرود.»

ه) ذکر آیهالکرسی: یکی از سرچشمه های آرامش، قرائت «آیه الکرسی» است که به فرموده امام باقر(ع) کسی که آن را تلاوت می کند هزار گونه ناراحتی از ناراحتی های دنیا، و نیز هزار گونه ناراحتی از ناراحتی های اخروی از او دور می شوند که کمترین ناراحتی دنیوی، فقر و کمترین ناراحتی اخروی، عذاب و کیفر در قبر است!.[۶]

پیامبر(ص)، همیشه به قرائت «آیه الکرسی» می پرداخت و می فرمود: جبرئیل به من خبر داد که وقتی کسی آیه الکرسی را تلاوت می کند «جن» به آزار او نمی پردازد، و جن از خانه او می گریزد، و چه بجاست در پایان هر نماز واجبی خواند می شود.[۷]

اینها چند نمونه از اذکار مهم الهی است. قطعاً دیگر اذکار و اسماء خداوند متعال هم بطور مستقیم یا غیر مستقیم در آرامش ما اثر دارند. که خداوند توفیق ذاکر بودن را به ما عطا فرماید.

۷- آخرت گرایی (یاد مرگ)

یکی از سرچشمه های آرامش، داشتن روحیه آخرت گرایی است. به عبارت دیگر، توجه به زندگی اخروی، و خود را در دنیا مهمان انگاشتن، از بهترین راه های رهایی از نگرانی و اضطراب و یا پیشگیری از تهاجم اضطراب می باشد. به دلیل اینکه، در برخی از موارد احتمال مرگ و در هم پیچیده شدن طومار زندگی، باعث حصول اضطراب می گردد. ولی اگر آدمی بدین حقیقت اذعان کند که مرگ شاهراه عبور به سوی زندگی برتر و بهتر است، نه تنها در روزگاراز به خطر افتادن زندگی دنیوی، احساس اضطراب نمی کند، بلکه احساس نشاط نیز می کند.

و امیر مؤمنان(ع) می فرماید: «ذکر الموت یهوّن أسباب الدنیا»[۸] یعنی : «یاد مرگ، مشکلات زندگی را آسان می کند»

۹- ازدواج

یکی از عواملی که علاوه بر آرامش جسم، آرامش روح و روان را در پی دارد ازدواج است. ازدواج به دلایل زیادی من جمله عشق ورزیدن، احساس استقلال ، احساس مسئولیت، معشوقِ کسی بودن و … باعث آرامش روان انسان می شود.

قرآن به حالت سکون نفس و آرامش خاطر و نیز به مسأله ارضای روحیه یار گزینی و همسر خواهی توجه داده، می فرماید: «و من آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجاً لتسکنوا إلیها[۹]» «از نشانه های رحمت الهی به شما آن است که، از جنس خودتان همسری برای شما آفرید تا در سایه عشق و محبت او آرامش خاطر و سکون نفس به دست آورید.»

چنانچه که در آفرینش آدم و حوا می فرماید:«و جعل منها زوجها لیسکن الیها[۱۰]» «از جنس خود او همسری آفرید تا در کنارش آرام گیرد و به آرامش خاطر دست یابد.»

   ۱۰- دل نبستن به دنیا (زهد گرایی)

یکی از راههای آرامش دل و از عوامل ضد اضطراب و نگرانی، زهد ورزی راستین است.  پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «الراغبه فی الدنیا تکثر الهم و الحزن و الزهد فی الدنیا یریح القلب و البدن[۱۱]». یعنی : «دلبستگی [حرص آز] به دنیا، مایه اندوه و غم [اضطراب و دلهره و نا امنی روحی] است، ولی زهد و عدم .وابستگی روحی به دنیا، باعث آرامش دل است.»

چنان که در رهنمودی دیگر فرموده است:«الزهد فی الدنیا یریح القلب و البدن و الرغبه فیها تتعب القلب و البدن[۱۲]».

«زهد در دنیا، مایه راحتی دل و تن است، ولی گرایش به دنیا، باعث خستگی دل و بدن می باشد.»

همچنین امیر مؤمنان علی(ع) می فرماید: «الراحه فی الزهد». یعنی : «آسایش باطنی در زهد است»

«الزهد أفضل الراحتین[۱۳]».  یعنی : «زهد، بهترین گونه آسایش از دو گونه آسایش است.»

علی(ع) در کلام گهربار دیگری می فرماید: «من أحب الراحه فلیؤثر الزهد فی الدنیا[۱۴]». یعنی : «کسی که در طلب آرامش است، زهد را برگزیند.»

چنان که فرموده است: «الزهد فی الدنیا الراحه العظمی[۱۵]». یعنی : «زهد در دنیا، بالاترین عامل آرامش روحی و آسایش زندگی است. »

البته در تعریف دقیق زهد باید دقت کنیم. زهد دل نبستن به دنیااست. حال دل نبستن به یک تومان باشد یا دل نبستن به میلیاردها تومان پول. و گرایش به دنیا به معنای داشتن پول و ثروت و خانه و ماشین و …… نیست بلکه اینها لوازم زندگی خوب و با سعادت در دنیا است همانطور که در روایات ما هم آمده است، بلکه دل بستن به آنها و چشم داشتن به آنها است که گرایش به دنیا نام دارد و گرنه در مکتب اهل بین داشتن ثروت حلال هیچ اشکالی ندارد. پس مهم دل نبستن به دنیا و مال و منال است.

۱۱-  روزه

یکی از سرچشمه های آرامش، روزه [صیام] است. روزه گرفتن به نوبه خود می تواند، آدمی را از اضطراب و نگرانی برهاند. بر این اساس، حضرت نوح به حاضران در میان کشتی دستور داده بود تا روزه بگیرند[۱۶].

امام باقر(ع) نیز به جابربن یزید جعفی فرمود: «…. الصیام و الحج تسکین القلوب[۱۷]» یعنی : «روزه گرفتن و به حج رفتن، مایه آرامش دل است.»

۱۲- نماز شب

از دیگر سر چشمه های آرامش انجام نماز شب است. در قرآن انجام این نماز مورد توصیه می باشد . انجام نماز شب، یکی از موجبات رهایی از کمند نگرانی ها است. این عمل، مایه نشاط خاطر و فرح روح و آرامش باطن است. پیامبر اکرم(ص) به امیر المؤمنین(ع) فرمود: «یا علی! ثلاث فرحات لمؤمن: لقاء الإخوان، و الإفطار من الصیام و التهجد من آخر اللیل[۱۸]».

یا علی! سه چیز برای انسان با ایمان عامل نشاط روحی است. [و آن سه عبارتند از:] زیارت دوستان و برادران، افطار روزه، انجام نماز شب [در سحرگاهان].

۱۴- عوامل دیگر از جمله:

خندیدن: تبسم و لبخند زدن آرامش روان را در پی دارد. از جهت علمی هم اثبات شده است. پیامبر اکرم(ص) و امامان  شیعه هم همواره تبسم دلنشین بر لب داشتند که حکایت از آرامش وجودی آنان داشته است.

گریستن: در اسلام بر گریستن تأکید شده است. گریه از خوف خدا، گریه از شوق و عشق به خدا، گریه بر گناهان، گریه بر مصائب سیدالشهداء(ع) و …. پیامبر اکرم(ص) می فرماید هر کس که می تواند بگرید کوتاهی نکند. از لحاظ علمی هم اثبات شده که گریه آرامش روح و جسم را در پی دارد. خود انسان هم می تواند در خود بنگرد که پس از گریه چقدر سبک و آرامتر می شود.

نظافت: عارف بزرگوار آیه الحق آقاسید علی قاضی (رحمه الله علیه) می فرموده اند که لباس تمیز و مرتب و عطر زدن و نظافت در حالات روحی و سلوکی سالک اثر مثبت می گذارد. در اسلام بر پوشیدن لباس تمیز و سفید تأکید شده است. علی(ع) فرمودند لباس را تمیز و نظیف نمائید که اندوه دل را می زداید.

خواب: خواب نه تنها آرامش جسم بلکه آرامش روح را نیز موجب می شود. قرآن نیز از خوب به عنوان مایه آرامش انسانها یاد می کند. البته خواب هم اگر طبق دستورات اسلامی باشد آرام کننده است. برای مثال در دستورات دینی خواب در بین الطلوعین مکروه و خواب قیلوله مستحب می باشد.

خمس و زکات: طبق آیه قرآن پرداخت زکات و خمس موجب دعای پیامبر می شود و قرآن به پیامبر فرموده است که دعای تو موجب آرامش مؤمنان است.

مصافحه: طبق روایتی از پیامبر اکرم(ص) هنگام مصافحه و دست دادن بالاخص اگر فامیل باشند آرامش و سکون ایجاد می شود.

نفی خواطر: همان تمرکز حواس است. که در دستورات سلوکی علمای اخلاق راههای زیادی برای تمرکز سفارش شده است و پر واضح است که تمرکز حواس و نفی خواطر از ذهن در آرامش روان انسان بسیار مؤثر است.

آنچه در این نوشته آمد فقط شمه ای از عنایت اسلام به بحث آرامش است. آنچه مسلم است دستورات عملی و اخلاقی این مکتب الهی برای آرامش روح و روان انسانها بیش از اینها است که امیدواریم همین مختصر فتح بابی برای خوانندگان محترم گردد که خود به دنبال مطالعات دینی بروند.