یک آیه، یک درس/۱۹: گناه‌نکردن آسان‌تر از توبه‌کردن است

ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن و به فرموده اهل بیت‌ علیهم السّلام بهار آن است. اگرچه تلاوت آیات قرآن و حتی نگاه کردن به صفحات قرآن کریم نیز دارای اجر و پاداش الهی است؛ اما تدبّر در آیات قرآن دستور اکید خود قرآن و سفارش جدی پیامبر اکرم‌ صلّی الله علیه و آله و سلّم و ائمه اطهار‌ علیهم السّلام است، تا جایی که فرموده‌اند در تلاوت قرآنی که همراه با تدبر نباشد، خیری نیست.
گروه آیین و اندیشه خبرگزاری فارس در روزهای ماه مبارک رمضان با مطالبی با عنوان «یک آیه، یک درس» به تدبر در یکی از آیات قرآن پرداخته و درس‌هایی را که می‌توان از آن آیه شریفه گرفت، مطرح می‌کند. امید است پس از ماه مبارک، خوانندگان گرامی با ۳۰ آیه قرآن مأنوس و با ترجمه و مفهوم و درس‌های آن آیات آشنا شده باشند.

اما امروز آیه ۹۰ سوره «هود» است: «وَاسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ»؛ از پروردگار خود آمرزش بطلبید و به سوی او باز گردید که پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه کار) است.

با نگاهی به آیات قبل و بعد این آیه شریفه متوجه می‌شویم که این آیه نقل قول حضرت شعیب است که قوم خود را به آمرزش و توبه دعوت می‌کند. مسلم است که این دعوت خاص قوم این پیامبر رسمی نیست و تمام انبیاء امت خود را به بازگشت بسوی خداوند دعوت کرده‌اند.
«توبه» در لغت به معنای «بازگشت و رجوع» است. برخی علما سخت از آن به «الرجوع من الذنب» یاد کرده‌اند یعنی توبه بازگشت از گناه است.(۱) برخی نیز از «توبه» به بازگشت بسوی خدا« تعبیر کرده‌اند.(۲)
توبه از موضوعات قرآنی است که در آیات زیادی بحث شده است و روایات فراوانی در باب توبه وارد شده است که پرداختن به تمام آیات و روایات نیازمند تالیف کتابی چند جلدی است؛ ما در این نوشتار مختصر، از آیه شریفه مدد گرفته و کمی درباره توبه بسوی خدا بحث می‌کنیم.
اگر توبه را به معنای «رجوع به خدا» بدانیم باید گفت توبه همیشگی و دائمی است و انسان باید همواره در حال توبه بسوی خداوند باشد.
از رسول مکرم اسلام(ص) نقل است که فرمودند: «ای مردم، پیش خدای خود، توبه کنید، زیرا من روزی صدبار توبه می‌کنم!»(۳) توبه در این معنا همان «انابه» است؛ زیرا معنای «انابه» نیز «بازگشت بسوی خداست». قرآن کریم درباره حضرت ابراهیم(ع) می‌گوید: «این که ابراهیم لحلیم؛ آواه منیب»(۴) که مینب در این آیه شریفه، معنای انابه کننده و کسی است که بسیار بسوی خداوند بازگشت می‌کند و دائما در حال رجوع به سوی خداست.
اما توبه در مرحله پایین‌تر به معنای «بازگشت از گناه» است که البته منافاتی با معنای قبلی ندارد زیرا توبه کننده در حقیقت از گناه و عصیان خویش بسوی حضرت حق رجوع می‌کند. ولی باید بدانیم توبه شرایطی دارد که مهمترین آن «پشیمانی از گناه است.» مرحوم شهید استاد مطهری در این باره می‌نویسد: «برخی میان صیغه توبه و خود توبه اشتباه می‌کنند. توبه یعنی پشیمانی شدید از گناه، تصمیم اکید بر تکرار نکردن گناه و بازگشت به سوی حقیقت. این، یک لفظ بیانگر دارد که می‌گوئیم: «استغفرا….. ربی و اتوب الیه» ولی خود این که توبه نیست…»(۵)
توبه  ۲ سو دارد؛ یک سو بنده گنهکار است که از گناه خویش بسوی حضرت حق توبه و رجوع می‌نماید و طرف دیگر خداوند است که با نظر رحمتش به سوی بنده رجوع کرده و او را می‌پذیرد. لذاست که قرآن کریم خداوند را «نواب» به معنای بسیار توبه پذیر معرفی می‌کند. در حدیثی قدسی آمده است که حضرت حق – جل و علا – خطاب به داوود پیامبر(ع) فرمود: «یا داوود تشر المذنبین ابن اقبل التوبه.»(۶) یعنی ای داود گنهکاران را بشارت بده که من توبه را قبول کرده و می‌پذیرم.

باید بدانیم که اگر توبه درست و با شرایط کامل انجام شود و واقعا توبه کار، هیجان و نادم باشد و قصه بر ترک همیشگی گناه خویش کرده باشد، پس از توبه مانند کسی است که گناهی مرتکب نشده است. روایت مشهوری است که: «اتائب من اذنب فمن لاذنب که: توبه کننده از گناه مانند کسی است که گناهی مرتکب نشده است.»(۷) قرآن کریم هم در آیه ۷۰ سوره فرقان صراحتا اعلام می‌کند که اگر کسی توبه کند و ایمان آورد و عمل نیکو انجام دهد، حضرت حق تمام گناهانش را به حسنات تبدیل می‌کند! اما همه اینها در صورتی که «توبه» حقیقی باشد و شرایطش رعایت شده باشد که قطعا کار سختی است و با گفتن چند ذکر و خواندن چند صفحه دعا و حتی ریختن چند قطره اشک، حاصل نمی‌شود. باید باور کنیم که توبه کردن کار آسانی نیست و ترک همیشگی گناه و رجوع همیشگی از گناه به سوی خدا، کار آسانی نیست. تا جایی که در روایات فرموده‌اند: «ترک الخطئیه اسیر من طلب التوبه: ترک گناه آسان‌تر از توبه کردن است.»(۸)
این روایت نشان می‌دهد توبه کردن آسان نیست و حتی از ترک گناه هم سخت‌تر است. ولی بدانیم که باید بسوی خداوند برگردیم و توبه کنیم اما توبه را که حقیقتا بین ما و گناه فاصله بیندازد و ما را به سوی پروردگار خوش رجعت دهد.

پی‌نوشت‌ها:

۱- لسان العرب ، ج ۱ ، ص ۲۳۳
۲- مجمع البحرین، ج ۲، ص ۱۴
۳- ترجمه مجمع‌البیان، ج ۱۷، ص ۱۲۹
۴- سوره مبارکه هود ، آیه ۷۵
۵- مجموعه آثار شهید مطهری، ج ۱۳، ص ۳۶۲
۶- الکافی، ج ۲، ص ۳۱۴
۷- الکافی ، ج ۲، ص ۴۳۵ ،‌یا همان، ص ۴۳۵
۸- الکافی، ج ۲، ص ۴۵۱ ، یا همان، ص۴۵۱

* نویسنده: حسین محمدی‌فام، کارشناس ارشد تفسیر قرآن