عوامل آرامش در فرهنگ دینی ۱

آرامش واژه و مفهومی است که ا ز دیر باز مورد توجه و نظر انسانها بوده است. به تحقیق یکی از مطلوبهای آدمی از آغاز خلقت تاکنون رسیدن به آرامش و دوری از اضطرابها و نگرانیها بوده و می باشد. اگر به قرنها پیش برگردیم و نگاهی به نظریات اندیشمندان قبل از میلاد مسیح بیاندازیم درمی یابیم اولین فلاسفه بشری به این مساله عنایت داشته اند و برای رسیدن به آن راهکارهایی را ارائه داده اند. مکاتب گوناگون، عقاید متفاوت، علوم مختلف علم روانشاسی  همه و همه راهکارهایی را برای رسیدن به آرامش پیشنهاد کرده اند. دین و علی الخصوص دین مبین اسلام هم که کاملترین دین می باشد برای این امر مهم نظرات و راهکارهایی دارد که به امید خدا در این نوشتار به بحث پیرامون آنها می پردازیم.

واژه آرامش در متن قرآن کریم مورد توجه بوده است و در موارد متعددی از آن استفاده شده است.آرامش در قرآن کریم با کلماتی چون «سکینه»، «سکن» و مشتقات آن، «اطمینان» و یا گاهی با مضامین دیگری مثل «لا خَوفٌ علیهم و لا هُم یَحزنون» یاد شده است. مجموعاً مفهوم آرامش ۳۱ بار در ۳۱ آیه قرآن بکار رفته است. گاهی از یاد خدا به عنوان آرامش دلها و گاهی از خواب، شب، خانه، بهشت برین، دعای پیامبر، همسر و …. به عنوان عوامل آرامش یاد شده است (گاهی آرامش جسم و گاهی آرامش روان).

جهت تبرک و نگاهی اجمالی به ۳ آیه قرآن کریم که مضمون آرامش را در خود به همراه دارد اشاره می کنیم:

۱- اَلا بِذِکرِ اللهُ تَطمَئِنُ القلوب : همانا با یاد خداوند دلها آرام می گیرد.( ۲۸ رعد)

۲- …..فَاَنزَلَ اللهُ سَکینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وُ عَلَی المُوُمنین : پس خداوند آرامش خود را بر پیامبرش و بر اهل ایمان فرود آورد( ۲۶  فتح)

۳- وَجَعَلنا نَومَکُم سُباتاً : و ما خواب شما را مایه آسایش قرار دادیم.( ۹  نبأ)

اسلام، آخرین شریعت الهی حاوی دستورات فراوانی است که تماماً از سرچشمه وحی گرفته شده و باواسطه یا  بی واسطه برای به کمال رساندن بشر است. از آنجا که تمامی این بایدها و نبایدها الهی بوده و خداوند وضع کننده این قوانین بوده است لذا بین تمامی این دستورات هماهنگی خاصی وجود دارد. همه آنها برای رسیدن به زندگی خوب در دنیا و سعادت یافتن در سرای آخرت وضع شده است و برای همین تمامی اصول و فروع و احکام شرعی و فقهی و اخلاقی و عرفانی اسلام با هم هارمونی داشته و در کنار هم بهترین برنامه سعادت انسان را تشکیل می دهند، پس اگر نیک بنگریم در می یابیم که تمامی دستورات اسلام در راستای رسیدن به آرامش روان است و به گونه ای با این مسأله در ارتباط است. اما برخی دستورات دین مستقیماً برای رسیدن به راحت روان وضع شده است.  در این نوشتار سعی شده است به مهمترین این عوامل و دستورات دین که انجام آنها آرامش روان را در پی دارد، اشاره گردد. البته نکات ریزتری هم در لابلای دستورات دین پیدا می شود که اثرات قابل توجهی در این امر دارد ولی ما در اینجا فقط به مسائل بارزتر اشاره می کنیم.

۱- ایمان

مهمترین چشمه آرامش و برترین عامل دفع اضطرابهای روحی، ایمان به خداوند است. قرآن کریم میفرماید : الذین آمنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلمٍ اولئک لهم الامنُ و هم مهتدون : آنان که به خدا گرویده اند و ایمان خود را به ستم (شرک) نیامیخته اند، تنها برای این دسته امنیت باطنی و آرامش دل و آسایش روحی مقرر است و هم اینان هدایت یافته گانند.[۱]

این آیه صریحاً اعلام می کند که اَمن و آرامش برای آنان است که به خدا ایمان آورده اند و آن را به ظلم و تعدی آلوده نکرده اند. آنها علاوه بر اینکه هدایت شده اند، به آرامش  جان نیز دست پیدا کرده اند.

۲- دعا و نیایش

یکی از مهمترین عوامل آرامش روان بعد از ایمان بخدای متعال، مناجات با او و درخواست از اوست. انسان با دعا کردن نظر خدا را جلب می کند و نظر الهی و عنایت او آرامش انسان را در پی خواهد داشت. جا دارد در این جا به اهمیت دعا و نیایش از زبان برخی دانشمندان و بزرگان علم و خرد اشاره ای کنیم تا لزوم ارتباط معنوی با خدای متعال بیشتر آشکار شود.

«مهاتما گاندی»، رهبر فقید هند، می گفت: «اگر دعا نمی کردم [اهل دعا نبودم] مدت ها پیش دیوانه می شدم. »[۲] «دیل کارنگی» پس از نقل کلام گاندی می نویسد: («ویلیام جیمز» نیز همین نظر را دارد. او می گوید: ایمان یکی از نیروهایی است که به انسان امکان ادامه زندگی می دهد و فقدان مطلق آن موجب فروپاشی آن است[۳].) همچنین «الکسیس کارل»، برنده جایزه نوبل، در کتاب نیایش می نویسد: همان گونه که آدمی به آب و غذا احتیاج دارد، به دعا و نیایش نیز نیازمند است. «ویلیام جیمز» می گفت: « ما و خدا با یکدیگر معامله داریم، ما اگر خود را تسلیم قدرت او کنیم، سرنوشت واقعی ما رقم خواهد خورد.[۴]»

در روایات شیعه هم که به کرات توصیه شده است انسان دعا کند و از آن به مُخُ العباده تعبیر شده است.

اشاره به بعضی ادعیه که آرامش دهنده جان مؤمن است خالی از لطف نیست.

الف) دعای جوشن کبیر:     این دعا حاوی ۱۰۰۰ اسم خداوند است که در صد بند ذکر شده است.وقتی جبرئیل این دعا را برای پیامبر اکرم(ص) آورد فرمود که این دعا باعث امان خواهد شد. علاوه برآن آنچه مسلم است خواندن و یادآوردن اسامی خدای متعال بهترین مصداق یاد و ذکر خداست و ذکر خدا مایه آرامش دلهاست.[۵]

ب) دعای مجیر:    این دعا نیز حاوی اسماء و صفات خداوند متعال است که بردن نام آن یگانه هستی باعث آرامش قلبهاست. این دعا را نیز جبرئیل برای پیامبر اکرم (ص) آورده است و  رفع غم به عنوان یکی از خواص خواندن این دعای عظیم الشأن ذکر شده است.[۶]

ج) حدیث کساء:   با مطالعه قسمتهای پایانی حدیث کساء به اهمیت آن در رفع غمها و غصه ها و ایجاد آرامش پی می بریم. پیامبر اکرم (ص) به علی (ع) می فرماید اگر گروهی از محبین و شیعیان ما جمع شوند و این حدیث را بخوانند ملائکه اطراف آنان را گرفته برایشان استغفار می کنند و هرکه هم یا غمی در آن جمع داشته باشد غم و غصه اش برطرف خواهد شد.[۷]

با نگاهی به کتاب بزرگ و شیرین مفاتیح الجنان در می یابیم که ادعیه وارده، که از جانب بزرگان دین رسیده است بسیار زیاد است و در اکثر آنها رفع کرب و غم و غصه و گرفتاریها به عنوان خاصیت دعا ذکر شده است. ما به این ۳مورد فقط از جهت نمونه و تبرک اشاره کردیم.

۳- ترک گناه

یکی از عوامل بسیار مهم در از بین رفتن آرامش و ایجاد اضطرابهای شدید روحی، ارتکاب معاصی و گناهان می باشد. اگر کسی این عامل ایجاد اضطراب را از خود دور کند قطعاً به آرامش روحی بالایی دست خواهد یافت . آنچه مسلم است گناه و عمل خلاف روح و حتی جسم را مجروح می کند. گناه با فطرت پاک و خداجوی آدمی در تضاد است و این خود باعث از بین رفتن آرامش روح انسان می شود. تذکر این مطلب مهم است که گاهی برخی مسلمانان عوامل آرامش را که در اسلام ذکر شده انجام می دهند برای مثال دعا می خوانند، نماز می خوانند، ذکر می گویند و …. ولی باز استرسهای روحی دارند. جواب این مسأله در همین جا است که تا عامل اصلی ایجاد اضطراب از بین نرود داروهای تجویز شده اثر نخواهد کرد. باید اول گناه و عصیان ترک شود تا عاملی برای اضطراب نباشد، بعد عمل به دستورات دین آرامش را در پی خواهد داشت.

۴- تلاوت قرآن

آنان که با قرآن مأنوس هستند خوب دریافته اند که تلاوت آیات نورانی قرآن مجید چه تأثیر عمیقی در آرام کردن روح و روان انسان دارد. در روایتی از وجود پیامبر اکرم(ص) است که فرموده اند:  قاری قرآن و شنونده آن در پاداش یکسان هستند. پس می توان این برداشت را از این روایت کرد که حتی شنیدن صوت قرآن آرام کنده جان آدمی است. خداوند متعال در قرآن می فرماید که ذکر خدا مایه آرامش و اطمینان دلهاست [۸] . پس هر چه ذکر او باشد آرام کننده  است. در آیه دیگری می فرماید: « انا انزالنا الذکّر و انا له لحافظون[۹]». ما ذکر را نازل کردیم که منظور قرآن است. پس خود قرآن کریم ذکر است و ذکر مایه آرامش. پس خواندن قرآن، شنیدن آیات آن و حتی طبق روایات نگاه کردن به آیات آن مایه آرامش جان و روح و روان است.

زمخشری در ذیل تفسیر آیه ۲۸ سوره رعد می نویسد: دلها از راه تلاوت قرآن آرامش می یابند «تطمئن بالقرآن لانه معجزه بیّنه تسکن القلوب و تثبت الیقین فیها».[۱۰]

امیر المؤمنین علی (ع) از قرآن به عنوان «ربیع القلوب» بهار دلها، یاد می کند. بهار تجلی شادابی و فرحناکی است و قرآن سرچشمه شادی دل آدمی می باشد:«تَعَلَّمُوا القرآن فانه ربیع القلوب»،[۱۱] و نیز آن حضرت از قرآن به عنوان شرح صدر یاد می کند که به نوبه خود طمأنینه و آرامش را به دلها می بخشد؛ «افضل الذکر القرآن به تشرح الصدور»[۱۲]، و همچنین از قرآن به عنوان عامل درمان بیماری (دل) یاد می کند و می فرماید: جز از قرآن درمان بیماری (دل) را نجویید «لا تستشفین بغیر القرآن فانه من کل داءٍ شاف».

امام خمینی (ره) در یکی از نوشته هایشان برای فرزندشان به این نکته می پردازد که اگر چه خواندن قرآن با تدبر و عنایت به ترجمه آیات تأکید شده است اما از آنجا که قرآن نامه محبوب است برای انسان، حتی اگر بدون توجه به ترجمه هم خوانده شود باز اثر خود را روی روان آدمی می گذارد. چون این کلمات، کلمات خداوند است و مایه آرامش گرفتن روح انسان است.

۵- نماز

یکی دیگر از اعمالی که از آن تعبیر به ذکر شده است نماز می باشد. در آیه ۴۵ سوره مبارکه عنکبوت میفرماید :

« اِنَّ الصَّلوهَ تَنهی عَنِ الفَحشاءِ وَ المُنکَر و لذِکرُالله اکبر» یعنی : بدرستیکه نماز انسان را از انجام فحشا و منکرات نهی می کند و همانا یاد خدا بزرگتر است.

از این آیه دو استفاده می شود. اولاً نماز ذکر الله اکبر است یعنی بزرگترین یاد خدا نماز و برپایی آن است و یاد او آرامش جان است. ثانیاً گفتیم ترک گناه مهمترین عامل رفع اضطرابها و نگرانیهای روان است و این آیه از نماز به عنوان عاملی برای ترک گناهان و منکرات و بالاخص فساد و فحشاء  یاد می کند. پس بر پایی نماز به طور مستقیم در آرامش انسان مؤثر است.

در احادیث آمده  است که عادت پیامبر اکرم(ص) آن بود که هر گاه دشواری نگران کننده ای برای آن حضرت رخ می داد، فوراً به نماز می ایستاد.

زمخشری در تفسیر الکشاف در ذیل آیه:«واعبد ربک حتی یأتیک الیقین[۱۳]»می نویسد: «عن النبی، انه کان اذا حزّ به امر فزع الی الصلاه»[۱۴] یعنی : ؛آنگاه که مسأله سختی (تکان دهنده و روح آزاری) برای پیامبر رخ می داد، آن حضرت به انجام نماز می پرداخت. از ائمه معصومین علیهم السلام نیز این رهنمود در اختیار ماست که آنان می فرمودند: هرگاه چیزی تورا مشوش ساخت و ناراحت گشتی، برخیز و دو رکعت نماز بخوان: «روی عن الأئمه: اذا حزنک امر فصل رکعتین[۱۵]».

یکی از دلایل وجوب نماز آیات علاوه بر خضوع در برابر خالق هستی، ایجاد آرامش است زیرا پس از زلزله یا خسوف و یا …. انسان مضطرب می شود که نماز آیات قطعا  انسان را آرام می کند.