“مداحی متفکرانه” : گفتگویی کوتاه با استاد دکتر حسین محمدی فام

بسم الله الرحمن الرحیم

“مداحی متفکرانه”

گفتگویی کوتاه با استاد دکتر حسین محمدی فام

تهیه و تنظیم: حسین رفیعی، دانشجوی دانشکده علوم و فنون قرآن تهران

مقدمه: در رابطه با مداحی متفکرانه که در اصل همان نقش تفکر در مداحی است، باید این نکته را متوجه بود که مداح نیز همچون سخنران در یک جلسه نقش ایجاد و پرورش فکر را در مخاطب بر عهده دارد و این مهم برآورده نخواهد شد مگر با شناخت دقیق این وظیفه و برنامه ریزی صحیح برای توسعه­ی آن.

صحبت را با نگاهی کوتاه به مداحی کنونی که تجربه­ی چندین ساله از یک حرفه است شروع می­کنیم.

سبک قدیم در مداحی سبکی بوده است که در ایجاد تفکر نقش بسیار مهم و اساسی داشته است. مداح که خود را یک ستون برای ایجاد این نقش می دانسته، سعیش بر این بوده که اگر نمی­تواند در مستمع ایجاد تفکر کند، حداقل مانع تفکر او نباشد. اما در مداحی کنونی به ندرت در میان مداحان این توجه و نگاه دیده می­شود. غالبا به دنبال آهنگ و سبک و… هستند تا اینکه دنبال چنین سبکی (پرورش مستمع اهل فکر) در مداحی باشند و به همین خاطر است که رهبر عزیز انقلاب به کرات نکاتی در این مورد را در دیدارشان با مداحان بیان فرموده­اند، در آخرین دیدار ایشان به صراحت این نگاه عمیق را متوجه مداحان کرده اند که: “اگر به پر محتوا بودن نوحه­خوانی توجه بشود، جامعه­ی مداح یکی از اثر گذارترین پیشروان اصلاح در نظام فکری و عملی جامعه ایران خواهد بود. “

به همین دلیل ما در این گفتگوی کوتاه نکاتی که جناب استاد محمدی فام در رابطه­ی با راهکارهای ارائه­ی یک مداحی متفکرانه بیان نموده اند را به صورت فهرستی همراه با شرح کوتاه خدمت عزیزان جامعه­ی مداح و عاشقان اهل بیت (علیهم السلام) عرضه می­داریم.

نکته ای قابل توجه: این نوشتار برای عزیزانی بیشتر قابل استفاده خواهد بود که در رابطه با تفکر، گزاره ها و چگونگی تفکر و … دستی در کار داشته باشند.

 تقسیم بندی عواملی که در یک جلسه­ی روضه در ایجاد تفکر در مخاطب موثر هستند:

۱-شخص مداح و سبک و سیاق مداحی او

۲- فضای جلسه

در یک جلسه­ی روضه عوامل بسیار زیادی در پرورش مخاطب اهل تفکر دخیل است. از خادمی که در هنگام ورود مستمع به جلسه به او احترام می­گذارد و کفش او را جفت می­کند، تا دعایی که مداح جلسه را با آمین­های آن به پایان می­رساند، از تزئینات پشت جایگاه گرفته تا مدل پوشش و لباس خادمین و مداح و سخنران؛ همه و همه در پرورش این مهم موثر خواهند بود که شرح برای هر کدام فرصت و مجالی و قلمی شیوا می­طلبد که ان شاالله نوشته خواهد شد.

اما یکی از مهمترین این عوامل، نقش مداح است و حداقل در پرداختن به این موضوع این است که مداح در جلسه­ی روضه اگر نمی­تواند باعث ایجاد فکر در مخاطب خود گردد، مانع تفکر او نشود.

در یک جلسه ممکن است مداح با سبک و سیاقی که در پیش می­گیرد، نه تنها فکر کردن را از مخاطب می­گیرد بلکه او را در شرایطی قرار می­دهد که تنها سطحی از موضوع را درک می­کند و همین ها باعث می­شود که مستمعی بعد از یک عمر شرکت در جلسه­ی روضه در ابتدائیات دین کمیتش لنگ باشد.

حال، مطالب را با طرح سوال اول آغاز می­کنیم.

بخش اول: مداح چگونه می تواند باعث پرورش متفکرانه­ی مستمع خود شود؟

۱-خود مداح اهل فکر باشد

نکته­ی بسیار اساسی و مهم این است که مداح اگر بخواهد به این درجه برسد که بتواند در مستمعش ایجاد فکر کند خودش باید اهل فکر باشد و خواننده­ای که خودش اهل فکر باشد مستمعینش نیز اینگونه خواهند شد.

مثلا: مداحی که خودش اهل گریه و اشک باشد مستمعینش نیزاینگونه خواهند شد، مداحی که خودش اهل دنیا و … باشد، مستمعینش نیز اینگونه خواهند شد و…. خلاصه: الناس علی دین ملوکهم…

۲-مستند خواندن

اینکه مداح روضه ای را که می­خواند از منابع اصیل و قابل استناد باشد، خود علاوه بر اینکه در شخص مداح باعث ایجاد تفکر می­کند، در مستمع او نیز باعث ایجاد فکر می­شود. نکته­ی مهم برای اینکه مستمع پذیرای این فکر و اصالت در مداحی باشد این است که خواننده­ی خود را یک انسان صاحب فکر بداند.

۳- سبک و سیاق خواندن:

الف) اشعار:

اشعاری که باید برای چنین فضایی آماده شوند، باید اشعاری باشند که نه تنها مدح اهل بیت(ع) در آنها بیان شده باشد، بلکه شامل پند و نکات متذکرانه نیز باشند به عنوان مثال به شعر زیر دقت نمایید:

کلیم اگر دعا کند بی تو دعا نمی­شود / مسیح اگر شفا دهد بی تو شفا نمی­شود

کسی که گشت گِرد تو گِرد گنه نمی رود/ پیرو خط کربلا اهل خطا نمی­شود

این شعر بسیار زیبا در عین حال که به زیبایی مدح امام حسین(ع) را بیان می­کند، به دنبال مدح یا در خلال مدح نکته­ای را بیان می­کند که نشان دهنده­ی تذکری بسیار مهم در پرداختن به امام حسین(ع) است و آن این است که اگر کسی عمیقانه تورا درک کند به درجه ای از عصمت می رسد. و اشعار بسیار زیاد دیگری که چنین مضامین عالی را در قالب های مختلف غزل و قصیده و … منتقل می­کنند.

ب) روضه:

شاید مهمترین ملاک برای شناخت یک مداح، روضه­های او باشد. روضه خوانی یکی از اصول مداحی است. صدای زیبا در عین حال که مهم است نمی­تواند در مجموعه­ی اصول قرار بگیرد. به همین خاطر نیاز است که به روضه­ها با یک نگاه عمیقانه نگاه کرد.

اولین نکته در پرداختن به روضه این است که مداح باید روضه­ای را انتخاب کند که از لحاظ سند و روایت دارای ضعف و اشکال نباشد چرا که او دارد یک وظیفه­ای را انجام می­دهد که نه تنها خودش تحت تاثیر خوانده­هایش قرار می­گیرد بلکه مستمعین او نیز از خوانده­های او متاثر می­شوند به همین خاطر او در قیامت باید پاسخگوی لحظه به لحظه ی شنیده­های مستمع خود باشد. و چه بسیار مادحینی که انسان­ها را از مسیر دین خارج می­کنند و سبب ایجاد انحرافی بازگشت ناپذیر در مخاطبین خود می­گردند.

پس از اینکه مستند بودن روضه بیان شد حال باید به “چه روضه­ای خواندن” توجه کرد که مداح باید کدام روضه را انتخاب کند تا بتواند به بهترین شکل در مخاطب خود ایجاد تفکر کند و به عبارت ساده، روضه های تفکرزا کدامند؟ این را باید دقت کرد که فعل معصوم در اصل خودش همراه با تفکری عمیق در دین است اگر با انحرافات ما تغییر پیدا نکرده باشد.

به همین خاطر اول باید اصل فعل را در روایات پیدا کنیم، چرا که روایات در طول تاریخ چه از طرف راویان و ناقلین و چه از طرف سایر سودجویان بسیار مورد تحریف در سند و متن قرار گرفته اند.

اما در مورد انتخاب روضه­ی تفکر زا به چند نکته اکتفا می کنیم :

۱-      روضه قابل فهم برای مستمع باشد (تلفیق روضه با داستان بسیار موثر است زیرا که باعث ایجاد تصویر سازی در ذهن مخاطب می شود)

۲-      بیان معارف و نکات کلیدی در حین روضه. مثلا بگوید حضرت زهرا(س)، در راه دفاع از ولایت سیلی خورد. این باعث می­گردد مستمع درباره اهمیت ولایت فکر جدی­تری نماید. این ولایت چقدر مهم است که عصمت کبری در راهش . . .

ج) نوحه:

نکته­ی دیگری که در نوحه خوانی باید به آن توجه داشت، تاکید بر معارف بالاخص معارف حماسی در نوحه هاست. در قدیم اکثراً بند اصلی نوحه که مردم آن را جواب می­دادند، نکات معرفتی و حماسی داشت و چون تکرار می­شد خودبخود مستمع را به فکر فرو می­بُرد. مثلاً می­خواندند:

من ابوفاضلم زاده ام البنینم / پور شاه ولایت امیرالمومنینم(ع)

دست من از تن اگر جدا شد / زنده و جاوید دین خدا شد

۴- موسیقی و لحن خواندن:

موسیقی و سبک خواندن روضه و نوحه نیز در ایجاد تفکر می­تواند بسیار اثر گذار باشد و نکته­ای که در این مورد قابل توجه است این است که موسیقی­ای باید انتخاب شود که بیشتر با فطرت انسان هم­خوانی داشته باشد. چرا که اگر این انتخاب صحیح نباشد به قول معروف موسیقی سبب تخدیر روح می­شود و این خود جان کلام است که کسی که روحش تخدیر شد دیگر تفکر از او سلب می­شود.

بخش دوم: فضای جلسه چگونه می تواند باعث پرورش متفکرانه­ی مردم شود؟

فضای جلسه:

فضای جلسه­ای که مداح در آن حضور دارد که شامل سخنران و پیش منبری و … خواهد بود نیز بسیار اساسی و نقش آفرین است.

در تقسیم بندی فضای جلسه اینگونه یک جلسه را تقسیم بندی می­کنیم:

۱-      جلسه­ای که پیش سخنران دارد و جلسه­ای که پیش سخنران ندارد.

۲-      جلسه­ای که سخنران دارد یا جلسه­ای که سخنران ندارد.

*نکته: اگر سخنران دارد، سخنران روضه خوانده ­است یا نخوانده است.

۳-      جلسه­ای که جلسه­ی دعا و مناجاتی و رو به قبله است.

۴-      جلسه­ای که جلسه­ی روضه است و مداح و مستمع نگاه به نگاه هستند.

در هر کدام از حالات فوق، وظیفه مداح و نقش او در ایجاد تفکر متفاوت است. مثلا اگر سخنران در جلسه معارف را بیان کرده است، بار مداح سبک­تر است اما اگر مجلسی که دست ماست بدون منبر بوده، باید ما کار انتقال معارف را نیز انجام دهیم تا مستمع بدون فکر از جلسه خارج نشود.

وجود پیش منبری خیلی مهم است زیرا یکی از وظایف رسمی پیش منبرخوان ارائه اشعار پند و موعظه است.

در جلسات مناجات بسیار بسیار می­توان مستمع را به فکر درباره خود، خداوند، جهان هستی، معاد و قبر و قیامت و … فرو برد زیرا هم در حین دعا، وقت فکر کردن دارد مستمع و هم مداح از آیات و روایات بیشتری در شرح فقرات دعا بهره میگیرد. گاهی دیده شده است که افرادی پس از یک جلسه مناجات، تحول عظیم روحی پیدا کرده و مسیر زندگی خویش را تغییر داده­اند. بدیهی است این تغییر مسیر، در اثر یک فکر اساسی بوده نه در اثر یک حال موقت روحی. اصلا برای همین فرموده­اند: “تفکرُ ساعَهٍ خیرٌ من عباده سبعین سَنه: یک لحظه تفکر از هفتاد سال عبادت برتر است. زیرا گاهی یک تفکر، مسیر ابدی انسان را عوض می­کند.

حال اگر ذاکران در مداحی خویش دنبال همین نکته باشند که بتوانند با ایجاد یک لحظه تفکر صحیح در مستمع خود، مسیر ابدی آنان را تغییر دهند و خدایی کنند، چه تحولی در مداحی ایجاد خواهد شد و چه اجر و ثوابی نصیب آنان خواهد گردید. فقط خداوند می­داند.

گاهی ذاکر میتواند با سخن گفتن – البته کوتاه – در میان دعا و حتی روضه،  مستمع را به فکری عمیق فرو ببرد.

در پایان اضافه شود که فضای ظاهری جلسه نیز بسیار مهم است. پرچم­ها و بنرها، دکور جلسه و … همه در ایجاد فکر موثرند. مثلا اگر بالای بنر پشت جایگاه ما یک حدیث وجود داشته باشد، مستمع در طول جلسه با دیدن آن ناخودآگاه درباره مضمون آن فکر می­کند و از آن تاثیر می­پذیرد.

اللهم اجعل لی فی قلبی نوراً و بصراً و فهماً و علماً