“مداحی متفکرانه” : گفتگویی کوتاه با استاد دکتر حسین محمدی فام
بسم الله الرحمن الرحیم
“مداحی متفکرانه”
گفتگویی کوتاه با استاد دکتر حسین محمدی فام
تهیه و تنظیم: حسین رفیعی، دانشجوی دانشکده علوم و فنون قرآن تهران
مقدمه: در رابطه با مداحی متفکرانه که در اصل همان نقش تفکر در مداحی است، باید این نکته را متوجه بود که مداح نیز همچون سخنران در یک جلسه نقش ایجاد و پرورش فکر را در مخاطب بر عهده دارد و این مهم برآورده نخواهد شد مگر با شناخت دقیق این وظیفه و برنامه ریزی صحیح برای توسعهی آن.
صحبت را با نگاهی کوتاه به مداحی کنونی که تجربهی چندین ساله از یک حرفه است شروع میکنیم.
سبک قدیم در مداحی سبکی بوده است که در ایجاد تفکر نقش بسیار مهم و اساسی داشته است. مداح که خود را یک ستون برای ایجاد این نقش می دانسته، سعیش بر این بوده که اگر نمیتواند در مستمع ایجاد تفکر کند، حداقل مانع تفکر او نباشد. اما در مداحی کنونی به ندرت در میان مداحان این توجه و نگاه دیده میشود. غالبا به دنبال آهنگ و سبک و… هستند تا اینکه دنبال چنین سبکی (پرورش مستمع اهل فکر) در مداحی باشند و به همین خاطر است که رهبر عزیز انقلاب به کرات نکاتی در این مورد را در دیدارشان با مداحان بیان فرمودهاند، در آخرین دیدار ایشان به صراحت این نگاه عمیق را متوجه مداحان کرده اند که: “اگر به پر محتوا بودن نوحهخوانی توجه بشود، جامعهی مداح یکی از اثر گذارترین پیشروان اصلاح در نظام فکری و عملی جامعه ایران خواهد بود. “
به همین دلیل ما در این گفتگوی کوتاه نکاتی که جناب استاد محمدی فام در رابطهی با راهکارهای ارائهی یک مداحی متفکرانه بیان نموده اند را به صورت فهرستی همراه با شرح کوتاه خدمت عزیزان جامعهی مداح و عاشقان اهل بیت (علیهم السلام) عرضه میداریم.
نکته ای قابل توجه: این نوشتار برای عزیزانی بیشتر قابل استفاده خواهد بود که در رابطه با تفکر، گزاره ها و چگونگی تفکر و … دستی در کار داشته باشند.
تقسیم بندی عواملی که در یک جلسهی روضه در ایجاد تفکر در مخاطب موثر هستند:
۱-شخص مداح و سبک و سیاق مداحی او
۲- فضای جلسه
در یک جلسهی روضه عوامل بسیار زیادی در پرورش مخاطب اهل تفکر دخیل است. از خادمی که در هنگام ورود مستمع به جلسه به او احترام میگذارد و کفش او را جفت میکند، تا دعایی که مداح جلسه را با آمینهای آن به پایان میرساند، از تزئینات پشت جایگاه گرفته تا مدل پوشش و لباس خادمین و مداح و سخنران؛ همه و همه در پرورش این مهم موثر خواهند بود که شرح برای هر کدام فرصت و مجالی و قلمی شیوا میطلبد که ان شاالله نوشته خواهد شد.
اما یکی از مهمترین این عوامل، نقش مداح است و حداقل در پرداختن به این موضوع این است که مداح در جلسهی روضه اگر نمیتواند باعث ایجاد فکر در مخاطب خود گردد، مانع تفکر او نشود.
در یک جلسه ممکن است مداح با سبک و سیاقی که در پیش میگیرد، نه تنها فکر کردن را از مخاطب میگیرد بلکه او را در شرایطی قرار میدهد که تنها سطحی از موضوع را درک میکند و همین ها باعث میشود که مستمعی بعد از یک عمر شرکت در جلسهی روضه در ابتدائیات دین کمیتش لنگ باشد.
حال، مطالب را با طرح سوال اول آغاز میکنیم.
بخش اول: مداح چگونه می تواند باعث پرورش متفکرانهی مستمع خود شود؟
۱-خود مداح اهل فکر باشد
نکتهی بسیار اساسی و مهم این است که مداح اگر بخواهد به این درجه برسد که بتواند در مستمعش ایجاد فکر کند خودش باید اهل فکر باشد و خوانندهای که خودش اهل فکر باشد مستمعینش نیز اینگونه خواهند شد.
مثلا: مداحی که خودش اهل گریه و اشک باشد مستمعینش نیزاینگونه خواهند شد، مداحی که خودش اهل دنیا و … باشد، مستمعینش نیز اینگونه خواهند شد و…. خلاصه: الناس علی دین ملوکهم…
۲-مستند خواندن
اینکه مداح روضه ای را که میخواند از منابع اصیل و قابل استناد باشد، خود علاوه بر اینکه در شخص مداح باعث ایجاد تفکر میکند، در مستمع او نیز باعث ایجاد فکر میشود. نکتهی مهم برای اینکه مستمع پذیرای این فکر و اصالت در مداحی باشد این است که خوانندهی خود را یک انسان صاحب فکر بداند.
۳- سبک و سیاق خواندن:
الف) اشعار:
اشعاری که باید برای چنین فضایی آماده شوند، باید اشعاری باشند که نه تنها مدح اهل بیت(ع) در آنها بیان شده باشد، بلکه شامل پند و نکات متذکرانه نیز باشند به عنوان مثال به شعر زیر دقت نمایید:
کلیم اگر دعا کند بی تو دعا نمیشود / مسیح اگر شفا دهد بی تو شفا نمیشود
کسی که گشت گِرد تو گِرد گنه نمی رود/ پیرو خط کربلا اهل خطا نمیشود
این شعر بسیار زیبا در عین حال که به زیبایی مدح امام حسین(ع) را بیان میکند، به دنبال مدح یا در خلال مدح نکتهای را بیان میکند که نشان دهندهی تذکری بسیار مهم در پرداختن به امام حسین(ع) است و آن این است که اگر کسی عمیقانه تورا درک کند به درجه ای از عصمت می رسد. و اشعار بسیار زیاد دیگری که چنین مضامین عالی را در قالب های مختلف غزل و قصیده و … منتقل میکنند.
ب) روضه:
شاید مهمترین ملاک برای شناخت یک مداح، روضههای او باشد. روضه خوانی یکی از اصول مداحی است. صدای زیبا در عین حال که مهم است نمیتواند در مجموعهی اصول قرار بگیرد. به همین خاطر نیاز است که به روضهها با یک نگاه عمیقانه نگاه کرد.
اولین نکته در پرداختن به روضه این است که مداح باید روضهای را انتخاب کند که از لحاظ سند و روایت دارای ضعف و اشکال نباشد چرا که او دارد یک وظیفهای را انجام میدهد که نه تنها خودش تحت تاثیر خواندههایش قرار میگیرد بلکه مستمعین او نیز از خواندههای او متاثر میشوند به همین خاطر او در قیامت باید پاسخگوی لحظه به لحظه ی شنیدههای مستمع خود باشد. و چه بسیار مادحینی که انسانها را از مسیر دین خارج میکنند و سبب ایجاد انحرافی بازگشت ناپذیر در مخاطبین خود میگردند.
پس از اینکه مستند بودن روضه بیان شد حال باید به “چه روضهای خواندن” توجه کرد که مداح باید کدام روضه را انتخاب کند تا بتواند به بهترین شکل در مخاطب خود ایجاد تفکر کند و به عبارت ساده، روضه های تفکرزا کدامند؟ این را باید دقت کرد که فعل معصوم در اصل خودش همراه با تفکری عمیق در دین است اگر با انحرافات ما تغییر پیدا نکرده باشد.
به همین خاطر اول باید اصل فعل را در روایات پیدا کنیم، چرا که روایات در طول تاریخ چه از طرف راویان و ناقلین و چه از طرف سایر سودجویان بسیار مورد تحریف در سند و متن قرار گرفته اند.
اما در مورد انتخاب روضهی تفکر زا به چند نکته اکتفا می کنیم :
۱- روضه قابل فهم برای مستمع باشد (تلفیق روضه با داستان بسیار موثر است زیرا که باعث ایجاد تصویر سازی در ذهن مخاطب می شود)
۲- بیان معارف و نکات کلیدی در حین روضه. مثلا بگوید حضرت زهرا(س)، در راه دفاع از ولایت سیلی خورد. این باعث میگردد مستمع درباره اهمیت ولایت فکر جدیتری نماید. این ولایت چقدر مهم است که عصمت کبری در راهش . . .
ج) نوحه:
نکتهی دیگری که در نوحه خوانی باید به آن توجه داشت، تاکید بر معارف بالاخص معارف حماسی در نوحه هاست. در قدیم اکثراً بند اصلی نوحه که مردم آن را جواب میدادند، نکات معرفتی و حماسی داشت و چون تکرار میشد خودبخود مستمع را به فکر فرو میبُرد. مثلاً میخواندند:
من ابوفاضلم زاده ام البنینم / پور شاه ولایت امیرالمومنینم(ع)
دست من از تن اگر جدا شد / زنده و جاوید دین خدا شد
۴- موسیقی و لحن خواندن:
موسیقی و سبک خواندن روضه و نوحه نیز در ایجاد تفکر میتواند بسیار اثر گذار باشد و نکتهای که در این مورد قابل توجه است این است که موسیقیای باید انتخاب شود که بیشتر با فطرت انسان همخوانی داشته باشد. چرا که اگر این انتخاب صحیح نباشد به قول معروف موسیقی سبب تخدیر روح میشود و این خود جان کلام است که کسی که روحش تخدیر شد دیگر تفکر از او سلب میشود.
بخش دوم: فضای جلسه چگونه می تواند باعث پرورش متفکرانهی مردم شود؟
فضای جلسه:
فضای جلسهای که مداح در آن حضور دارد که شامل سخنران و پیش منبری و … خواهد بود نیز بسیار اساسی و نقش آفرین است.
در تقسیم بندی فضای جلسه اینگونه یک جلسه را تقسیم بندی میکنیم:
۱- جلسهای که پیش سخنران دارد و جلسهای که پیش سخنران ندارد.
۲- جلسهای که سخنران دارد یا جلسهای که سخنران ندارد.
*نکته: اگر سخنران دارد، سخنران روضه خوانده است یا نخوانده است.
۳- جلسهای که جلسهی دعا و مناجاتی و رو به قبله است.
۴- جلسهای که جلسهی روضه است و مداح و مستمع نگاه به نگاه هستند.
در هر کدام از حالات فوق، وظیفه مداح و نقش او در ایجاد تفکر متفاوت است. مثلا اگر سخنران در جلسه معارف را بیان کرده است، بار مداح سبکتر است اما اگر مجلسی که دست ماست بدون منبر بوده، باید ما کار انتقال معارف را نیز انجام دهیم تا مستمع بدون فکر از جلسه خارج نشود.
وجود پیش منبری خیلی مهم است زیرا یکی از وظایف رسمی پیش منبرخوان ارائه اشعار پند و موعظه است.
در جلسات مناجات بسیار بسیار میتوان مستمع را به فکر درباره خود، خداوند، جهان هستی، معاد و قبر و قیامت و … فرو برد زیرا هم در حین دعا، وقت فکر کردن دارد مستمع و هم مداح از آیات و روایات بیشتری در شرح فقرات دعا بهره میگیرد. گاهی دیده شده است که افرادی پس از یک جلسه مناجات، تحول عظیم روحی پیدا کرده و مسیر زندگی خویش را تغییر دادهاند. بدیهی است این تغییر مسیر، در اثر یک فکر اساسی بوده نه در اثر یک حال موقت روحی. اصلا برای همین فرمودهاند: “تفکرُ ساعَهٍ خیرٌ من عباده سبعین سَنه: یک لحظه تفکر از هفتاد سال عبادت برتر است. زیرا گاهی یک تفکر، مسیر ابدی انسان را عوض میکند.
حال اگر ذاکران در مداحی خویش دنبال همین نکته باشند که بتوانند با ایجاد یک لحظه تفکر صحیح در مستمع خود، مسیر ابدی آنان را تغییر دهند و خدایی کنند، چه تحولی در مداحی ایجاد خواهد شد و چه اجر و ثوابی نصیب آنان خواهد گردید. فقط خداوند میداند.
گاهی ذاکر میتواند با سخن گفتن – البته کوتاه – در میان دعا و حتی روضه، مستمع را به فکری عمیق فرو ببرد.
در پایان اضافه شود که فضای ظاهری جلسه نیز بسیار مهم است. پرچمها و بنرها، دکور جلسه و … همه در ایجاد فکر موثرند. مثلا اگر بالای بنر پشت جایگاه ما یک حدیث وجود داشته باشد، مستمع در طول جلسه با دیدن آن ناخودآگاه درباره مضمون آن فکر میکند و از آن تاثیر میپذیرد.
اللهم اجعل لی فی قلبی نوراً و بصراً و فهماً و علماً