فرصتهای کرونا برای نهاد دین در ایران
دکتر حسین محمدی‌فام (مدیر گروه آمار و اطلاعات دفتر مطالعات فرهنگی)
پس از شیوع بیماری کرونا در ایران، تحولاتی در حوزه فرهنگ دینی و فضای مذهبی جامعه به وجود آمد که اغلب به عنوان تهدید و یا حداقل رخدادهایی غم‌انگیز به آنان نگریسته شد و حتی برخی به آن تحولات، بلاهای بدتر از کرونا نام دادند. تعطیلی نمازهای جمعه و جماعات، بسته شدن درب حرمهای مشهد، قم و دیگر اماکن مذهبی، لغو تجمعات دینی و اعیاد شعبانیه و . . . بخشی از این تحولات مذهبی فرهنگی بود.
بخش دیگری که براثر تحولات یادشده موجب قیل و قا‌ل‌هایی در فضای عمومی و مذهبی جامعه شد، بروز شبهاتی جدی در حوزه عقاید شیعی مانند توسل، تبرک و مانند آن بود که مترتب بر تعطیلی حرمهای شریف بوجود آمده، کنش و واکنش‌هایی را نیز در پی داشت.
در این نوشتار کوتاه به این مهم می‌پردازیم که لزوما این تحولات، منفی نبوده و می‌توان بجای تهدید، آنها را فرصت قلمداد و یا حداقل، آنها را تبدیل به فرصت کرد. تهدیدها را به دو بخش تقسیم کرده و فرصتهای به‌وجودآمده در هرکدام را ذیل آن مطرح و بررسی می‌کنیم.
الف) تهدید تعطیلی اجتماعات و مناسک دینی
مسلما تعطیلی مساجد و نمازهای جماعت یومیه در کنار لغو نمازجمعه استانها برای هر جامعه اسلامی دردآور و ناراحت‌کننده است. از سوی دیگر، برگزارنشدن اجتماعات دینی مانند هیأتهای مذهبی، جشنهای ماه شعبان و… حداقل برای قشر مذهبی جامعه مایه تأسف و تأثر است. اما همین تهدید و ناراحتی در دل خویش فرصتهایی بالقوه دارد که میتواند حال و بالاخص آینده مذهبی جامعه را پویاتر، فعالتر و کارآمدتر نماید.
الف-۱- فرصت ایجاد توازن در جایگاه مناسک و آئینهای اجتماعی
به نظر می‌رسد مدتی است جایگاه مناسک و آئینهای دینی در جامعه بسی پررنگ‌تر از جایگاه اصلی آن شده و دینداری برای برخی مؤمنان فقط به فعالیت در این مناسک و مراسم محدود شده است. می‌دانیم که مکتب اهل بیت علیهم السلام مکتبی غنی است که پرداختن به خلوت و جلوت در آن دارای توازن بوده و حتی شاید تأکید بر دینداری و عبودیت در خلوات بیش از اظهار آن در اجتماع باشد. مع الاسف به علت پررنگ‌بودن مناسک دینی در جامعه امروزی ما، اکنون ولایتمداری و ابراز محبت به اهل بیت علیهم‌السلام محدود به حضور در جلسات مذهبی شده است حال آنکه انجام وظایف فردی و اجتماعی مانند رسیدگی به فقرا و محرومان نیز میتواند مصداق این مهم باشد.
هم‌اکنون دغدغه بسیاری از متولیان مذهبی بررسی تعطیلی جلسات ماه مبارک رمضان است. درحالی‌که می‌توان به این تهدید با دید فرصت نگریست و لزوم مناجات با خدا در خلوتهای شبانه و تلاوت قرآن در منزل و برپایی نماز جماعت اهل خانه در خانه را تبلیغ کرد. اینها اموری مستحب و مورد تأکید شارع مقدس است که به دلیل اهمیت بیش از اندازه جلسات دینی، تابه‌حال کمتر به آنها پرداخته شده بود و هم اکنون زمان ترویج آنهاست. محدودیت این نوشتار مجال ذکر کردن مستندات دینی این مهم را به ما نمی‌دهد والّانشان می‌دادیم که برای مثال، در صدر اسلام، مومنان در خانه خود مستحبات شبهای قدر را انجام می‌دادند و مانند امروز مقید به حضور در جلسات نبودند.
الف-۲- فرصت بهره‌برداری شایسته از فضای مجازی
باید اقرار کرد که یکی از ضعفهای مراکز دینی ما استفاده حداقلی از فناوری‌های نوین مانند امکانات فضای مجازی و سایبری است. در دنیا بسیاری از روابط، جلسات، آموزشها و حتی سمینارها در فضای مجازی و با صرفه‌جویی مالی بیشتر و هدر رفتن وقت کمتر با بهترین کیفیت برگزار می‌گردد ولی ما به فضای مجازی بیشتر به عنوان یک فضای فکاهی و تفریحی نگاه می‌کنیم.
دوران فاصله‌گذاری اجتماعی و قرنطینه خانگی بهترین فرصت برای این تغییر نگرش است. برگزاری جلسات سخنرانی، مداحی، آموزش قرآن و… و حتی جلسات ترحیم در فضای مجازی فرصت مناسبی است که ما از این بستر استفاده کرده با امکانات آن آشنا شویم و چه بسا در آینده در فضای فرهنگی بین المللی نیز اثرگذار باشیم.
الف-۳- فرصت تفکر برای استفاده بهتر از ظرفیتهای تجمعات دینی
بسیاری از متولیان فرهنگی و مذهبی اذعان دارند که به دلیل مدیریت اجرایی در محدوده فعالیت خود، فرصت اندیشه، خلاقیت و بازنگری در راهبردها و رویههای خود را پیدا نمی‌کنند. زمان حاضر فرصت مناسبی در اختیار متولیان امور دینی قرار داده است تا با فراغ بال به راه‌های استفاده بهتر از ظرفیتهای تجمعات دینی و آسیبشناسی هیأتها، مساجد و مناسک مذهبی بیاندیشند و با خلاقیت و ارائه راهبردهایی نوین برخی مشکلات همیشگی این حوزه را حل کنند.
برای مثال بسیاری از مساجد ما عاری از حضور جوانان است، از طرفی بسیاری از هیأتهایی که شاید برخی اشکالات هم بر آنها وارد باشد، مملو از جوانان است. هم اکنون فرصت خوبی برای هم‌اندیشی است تا برای اینگونه مسائل همیشگی راه‌حلهایی مناسب پیدا شود و در دوران پساکرونا به اجرا درآید.
همچنین در دورانی که از نعمت برگزاری جلسات دینی محرومیم، باید به این ظرفیت عظیم شیعی که کمتر مذهبی در دنیا داراست (یعنی نعمت برگزاری جلسات دینی با حضور اقشار گوناگون مردم بالاخص جوانان) نگاهی منتقدانه کرده، از خود بپرسیم که ما چقدر از این ظرفیت بهره برده‌ایم و چه کارهایی می‌توان کرد تا این بهره‌وری را به حداکثر رساند و از همه پتانسیلهای موجود استفاده کرد.
ب) تهدید بروز شبهات اعتقادی
از روزهای اولیه شیوع ویروس کرونا در قم و ضدعفونی حرم مطهر، شبهاتی در بین مردم و جوانان منتشر گردید که تبلیغات شبکه‌های معاند نیز بر شدت آن افزود. در روزهای بعد با بسته شدن درب حرمهای شریف در کل کشور مجددا موجی از شبهات دینی رواج یافت.
اگرچه دشمنان ما اینگونه القاء کردند که این سؤالات و شبهات به معنای تزلزل در اعتقادات دینی ماست اما پاسخهای گوناگون، مستدل و عقلانی حوزویان و دانشگاهیان فرصتی را بوجود آورد تا برخی باورهای دینی تعمیق شده و نگرش سطحی و احیانا خرافی و ضد عقل، از عقاید مردم زدوده گردد. فرصتهای دیگر به‌وجود آمده، عبارت‌اند از:
ب-۱- فرصت شناخت سطح اعتقادی جامعه و جوانان
گاهی ما شناخت درستی از سطح اعتقادی مردم نداریم و به صرف حضور در مناسک دینی آنان را افرادی معتقد میپنداریم. هنگام بروز اینگونه مسائل است که متوجه می‌شویم جامعه و جوانان در چه سطحی از اعتقاد هستند و عمق باورهای دینی در آنان تا کجاست. این نه تنها تهدید محسوب نمیشود بلکه بهترین فرصت برای دریافت شبهات و یافتن پاسخهای صحیح به آنهاست.
ب-۲- فرصت طرح و پاسخ شبهات، سوالات و گره‌های ذهنی مردم
یکی از علل رشد علم کلام ـ که عهده‌دار تبیین عقاید و پاسخ به شبهات است ـ در تشیع این است که شیعه همواره در اقلیت و مورد هجوم فکری دشمنان بوده و همین باعث شده تا علمای ما با پاسخگویی به سوالات و شبهات مطرح، در علم عقاید یا همان کلام اسلامی و شیعی رشد کنند و با بهترین ادله عقلی و نقلی باورهای خود را اثبات نمایند.
دوران کرونا نیز بهترین فرصت برای تثبیت عقاید در میان مردم و جوانان و نیز دریافت گره‌های ذهنی آنان و پاسخ به سؤالات آنان است. در این زمان می‌توان جایگاه توسل، تبرک، شفایابی و مانند آن را در مذهب تشیع با تکیه بر عقل، نقل و تجربه اثبات کرد و اعتقادات سطحی ضد عقل یا خرافی را از میان مردم زدود و این میتواند دستاوردی بزرگ برای جامعه مذهبی ما محسوب شود.
ب-۳- فرصت بازسازی جایگاه عقلانیت دینی در امور دینی و اعتقادی
می‌دانیم که عقلانیت یکی از ویژگی‌های بارز مکتب اهل بیت علیهم السلام بوده و امتیاز تشیع بر دیگر فرق اسلامی نیز محسوب می‌شود. حضور برخی جریانهای فکری اعتقادیِ اخباری مسلک در میان جامعه مذهبی و حتی شاید در میان مبلغان دینی باعث گردیده برخی چنین گمان کنند که عقاید شیعی فقط بر پایه ایمان استوار است و با عقل در تضاد؛ حال آنکه پایه مهم همه باورهای مکتب تشیع، عقل و عقلانیت بوده و بزرگان تشیع در اینباره سخن‌ها گفته و کتابها نوشته‌اند.
بروز شبهات جدید و ضدعقل دانستن برخی باورهای دینی، فرصت مناسبی را ایجاد کرده است تا به اثبات عقلانی اعتقادات شیعی پرداخته و باورهای افراطی ضدعقل را از دامن مکتب بزداییم.
بی‌گمان دوران پس از کرونا، دوران شکوفایی بیشتر ایمان و اعتقاد در میان مردم و جوانان ما خواهد بود، اگر نگاه خود را از تهدیدها برگردانده و از فرصتهای ذکر شده درست استفاده کنیم.
