بررسی زبان بیان احکام در قرآن کریم
در این نوشتار به بررسی زبان بیان احکام الهی در قرآن کریم میپردازیم (جزءهای ۱۹،۲۰ و ۲۱قرآن) و به دنبال استخراج این نکته هستیم که خداوند بیان احکام تکلیفی را در قرآن -البته در غالب آیات- با بیانی کاملا مهربانانه و منطقی و گاهی نیز با بیان علت آورده است و غیر از موارد معدودی که غالبا نیز به حق الناس برمیگردد لحن آیات لحنی بامحبت است. و این میتواند درسی برای اهل موعظه باشد تا مردم را با چنین زبانی به راه خدا دعوت کنند.
البته غالب آیات این ۳ جزء قرآن کریم (۱۹ تا ۲۱) به مسائلی غیر احکام مثل قصص انبیا و امتهای گذشته پرداخته است ولی این چند آیه ذیل به احکام مربوط میشد که مورد نظر قرار گرفته است.
۱ )فرقان ۶۸ تا ۷۰) وَ الَّذِینَ لَا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَاهًا ءَاخَرَ وَ لَا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتىِ حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لَا یَزْنُونَ وَ مَن یَفْعَلْ ذَالِکَ یَلْقَ أَثَامًا(۶۸) یُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ یخَْلُدْ فِیهِ مُهَانًا(۶۹) إِلَّا مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیَِّاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَ کاَنَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا(۷۰)
و کسانىاند که با خدا معبودى دیگر نمىخوانند و کسى را که خدا [خونش را] حرام کرده است جز به حق نمىکُشند، و زنا نمىکنند، و هر کس اینها را انجام دهد سزایش را دریافت خواهد کرد. (۶۸) براى او در روز قیامت عذاب دو چندان مىشود و پیوسته در آن خوار مىماند. (۶۹) مگر کسى که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند. پس خداوند بدیهایشان را به نیکیها تبدیل مىکند، و خدا همواره آمرزنده مهربان است. (۷۰)
توضیح) در این آیات خداوند شرک و قتل و زنا را مقبوح دانسته و تلویحا مومنان را از انجام آنها بازداشته اما پس از بیان عذاب مخصوص عمل زنا که ۲برابر و باعث خلود در آتش است سریعا باب توبه را بر بندگانش میگشاید و اعلام میدارد که حتی اعمال بد توبه کننده تبدیل به نیکی در پرونده اش خواهد شد!
۲ )شعرا ۱۸۱ تا ۱۸۴) أَوْفُواْ الْکَیْلَ وَ لَا تَکُونُواْ مِنَ الْمُخْسِرِینَ(۱۸۱) وَ زِنُواْ بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ(۱۸۲) وَ لَا تَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَ لَا تَعْثَوْاْ فىِ الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ(۱۸۳) وَ اتَّقُواْ الَّذِى خَلَقَکُمْ وَ الْجِبِلَّهَ الْأَوَّلِینَ(۱۸۴)
پیمانه را تمام دهید و از کمفروشان مباشید. (۱۸۱) و با ترازوى درست بسنجید. (۱۸۲) و از ارزش اموال مردم مکاهید و در زمین سر به فساد برمدارید. (۱۸۳) و از آن کس که شما و خلق [انبوه] گذشته را آفریده است پروا کنید.» (۱۸۴)
توضیح) در این آیات خداوند کم فروشی و بدخریدن و غش در معامله را مورد نکوهش قرار داده و سپس یادآوری میکند که شما باید تقوای کسی را پیشه کنید که شما را آفریده است.
۳ )عنکبوت ۸ و ۹) وَ وَصَّیْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْنًا وَ إِن جَهَدَاکَ لِتُشْرِکَ بىِ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا إِلىََّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکمُ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ(۸) وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فىِ الصَّالِحِینَ(۹)
و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادر خود نیکى کند، و [لى] اگر آنها با تو درکوشند تا چیزى را که بدان علم ندارى با من شریک گردانى، از ایشان اطاعت مکن. سرانجامتان به سوى من است، و شما را از [حقیقت] آنچه انجام مىدادید با خبر خواهم کرد. (۸) و کسانى که گرویده و کارهاى شایسته کردهاند، البتّه آنان را در زمره شایستگان درمىآوریم. (۹)
توضیح) در این آیات خداوند نیکی به والدین را گوشزد میکند و سریعا در آیه بعدی به بیان اجر آن میپردازد.
۴ )عنکبوت ۴۵) اتْلُ مَا أُوحِىَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَ أَقِمِ الصَّلَوهَ إِنَّ الصَّلَوهَ تَنهَْى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبرَُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ(۴۵)
آنچه از کتاب به سوى تو وحى شده است بخوان، و نماز را برپا دار، که نماز از کار زشت و ناپسند بازمىدارد، و قطعاً یاد خدا بالاتر است، و خدا مىداند چه مىکنید. (۴۵)
توضیح) خدا در این آیه ضمن بیان حکم وجوب نماز به ذکر یکی از علل وجوب این حکم نیز میپردازد که همان دوری از فحشا و منکر است که از برکات اقامه صلات است.
۵ )روم ۳۸) فََاتِ ذَا الْقُرْبىَ حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ ذَالِکَ خَیرٌْ لِّلَّذِینَ یُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ(۳۸)
پس حقّ خویشاوند و تنگدست و در راهمانده را بده. این [انفاق] براى کسانى که خواهان خشنودى خدایند بهتر است، و اینان همان رستگارانند. (۳۸)
توضیح) در این آیه شریفه نیز خدا با بیانی نرم و دلسوزانه انفاق و صدقات(واجب و مستحب) را مطرح کرده و آن را خیر معرفی میکند.
۶ )روم ۳۹) وَ مَا ءَاتَیْتُم مِّن رِّبًا لِّیرَْبُوَاْ فىِ أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُواْ عِندَ اللَّهِ وَ مَا ءَاتَیْتُم مِّن زَکَوهٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ(۳۹)
و آنچه [به قصد] ربا مىدهید تا در اموال مردم سود و افزایش بردارد، نزد خدا فزونى نمىگیرد و [لى] آنچه را از زکات- در حالى که خشنودى خدا را خواستارید- دادید، پس آنان همان فزونىیافتگانند [و مضاعف مىشود]. (۳۹)
توضیح) مقایسه ربا و زکات را در این آیه شاهد هستیم که با بیانی منطقی همراه است.
۷ )لقمان ۴ و ۵) الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَوهَ وَ هُم بِالاَْخِرَهِ هُمْ یُوقِنُونَ(۴) أُوْلَئکَ عَلىَ هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ(۵)
کسانى که نماز برپا مىدارند و زکات مىدهند، و [هم] ایشانند که به آخرت یقین دارند. (۴) آنانند که از جانب پروردگارشان از هدایت برخوردارند، و ایشانند که رستگارانند. (۵)
توضیح) خداوند در آیه قبلی از محسنین نام میبرد و در این آیات صفات آنها را بیان داشته و بطور غیر صریح وجوب نماز و زکات را ذکر میکند . سپس اعلام میدارد که چنین کسانی رستگار خواهند بود.
۸ )لقمان ۱۴) وَ وَصَّیْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلىَ وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فىِ عَامَینِْ أَنِ اشْکُرْ لىِ وَ لِوَالِدَیْکَ إِلىََّ الْمَصِیرُ(۱۴)
و انسان را در باره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش به او باردار شد، سستى بر روى سستى. و از شیر بازگرفتنش در دو سال است. [آرى، به او سفارش کردیم] که شکرگزارِ من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه] به سوى من است. (۱۴)
توضیح) خداوند در این آیه علت لزوم شکر و احترام به والدین را بیان میدارد و یادآور تحمل سختیها توسط مادر میشود. این بیان علت باعث میشود هر انسان منصفی نسبت به والدین و بالاخص مادر حساس گردد .
۹ )لقمان ۱۳ تا ۱۹) وَ إِذْ قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یَابُنىََّ لَا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ(۱۳) وَ وَصَّیْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلىَ وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فىِ عَامَینِْ أَنِ اشْکُرْ لىِ وَ لِوَالِدَیْکَ إِلىََّ الْمَصِیرُ(۱۴) وَ إِن جَاهَدَاکَ عَلىَ أَن تُشْرِکَ بىِ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَ صَاحِبْهُمَا فىِ الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلىََّ ثُمَّ إِلىََّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ(۱۵) یَابُنىََّ إِنهََّا إِن تَکُ مِثْقَالَ حَبَّهٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَکُن فىِ صَخْرَهٍ أَوْ فىِ السَّمَاوَاتِ أَوْ فىِ الْأَرْضِ یَأْتِ بهَِا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ(۱۶) یَابُنىََّ أَقِمِ الصَّلَوهَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ اصْبرِْ عَلىَ مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَالِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(۱۷) وَ لَا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لَا تَمْشِ فىِ الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا یحُِبُّ کلَُّ مخُْتَالٍ فَخُورٍ(۱۸) وَ اقْصِدْ فىِ مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِن صَوْتِکَ إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الحَْمِیرِ(۱۹)
و [یاد کن] هنگامى را که لقمان به پسر خویش- در حالى که وى او را اندرز مىداد- گفت: «اى پسرک من، به خدا شرک میاور که به راستى شرک ستمى بزرگ است.» (۱۳) و انسان را در باره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش به او باردار شد، سستى بر روى سستى. و از شیر بازگرفتنش در دو سال است. [آرى، به او سفارش کردیم] که شکرگزارِ من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه] به سوى من است. (۱۴) و اگر تو را وادارند تا در باره چیزى که تو را بدان دانشى نیست به من شرک ورزى، از آنان فرمان مبر، و [لى] در دنیا به خوبى با آنان معاشرت کن، و راه کسى را پیروى کن که توبهکنان به سوى من بازمىگردد و [سرانجام] بازگشت شما به سوى من است، و از [حقیقت] آنچه انجام مىدادید شما را با خبر خواهم کرد. (۱۵) «اى پسرک من، اگر [عملِ تو] هموزن دانه خَردلى و در تختهسنگى یا در آسمانها یا در زمین باشد، خدا آن را مىآورد، که خدا بس دقیق و آگاه است. (۱۶) اى پسرک من، نماز را برپا دار و به کار پسندیده وادار و از کار ناپسند باز دار، و بر آسیبى که بر تو وارد آمده است شکیبا باش. این [حاکى] از عزم [و اراده تو در] امور است. (۱۷) و از مردم [به نِخوت] رُخ برمتاب، و در زمین خرامان راه مرو که خدا خودپسندِ لافزن را دوست نمىدارد. (۱۸) و در راهرفتنِ خود میانهرو باش، و صدایت را آهسته ساز، که بدترین آوازها بانگ خران است. (۱۹)
توضیح) در این آیات خداوند به ذکر پاره ای از احکام و اخلاقیات مهم از زبان لقمان حکیم پرداخته است . زبان نصیحت این پدر به فرزند عزیزش میتواند الگوی خوبی برای روشهای موعظه و نصیحت باشد. اصلا تهدیدی در این جملات دیده نمیشود.
۱۰)احزاب ۴ و ۵) مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَینِْ فىِ جَوْفِهِ وَ مَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ الَِّى تُظَاهِرُونَ مِنهُْنَّ أُمَّهَاتِکمُْ وَ مَا جَعَلَ أَدْعِیَاءَکُمْ أَبْنَاءَکُمْ ذَالِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ وَ اللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ یَهْدِى السَّبِیلَ(۴) ادْعُوهُمْ لاَِبَائهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُواْ ءَابَاءَهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فىِ الدِّینِ وَ مَوَالِیکُمْ وَ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَ لَاکِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَ کَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا(۵)
خداوند براى هیچ مردى در درونش دو دل ننهاده است، و آن همسرانتان را که مورد «ظِهار» قرار مىدهید مادران شما نگردانیده، و پسرخواندگانتان را پسران [واقعى] شما قرار نداده است. این، گفتار شما به زبان شماست، و [لى] خدا حقیقت را مىگوید، و او [ست که] به راه راست هدایت مىکند. (۴) آنان را به [نام] پدرانشان بخوانید، که این نزد خدا عادلانهتر است، و اگر پدرانشان را نمىشناسید پس برادران دینى و موالى شمایند، و در آنچه اشتباهاً مرتکب آن شدهاید بر شما گناهى نیست، ولى در آنچه دلهایتان عمد داشته است [مسئولید] و خداست که همواره آمرزنده مهربان است. (۵)
توضیح) در این آیات سنت جاهلی ظهار و پسرخواندگی اعراب مورد نقد عقلانی قرار گرفته است و با زبان منطق مورد نهی واقع شده است. و در انتهای آن بخشندگی و مهربانی خدا یادآوری شده است.
۱۱)احزاب ۲۸ تا ۳۰) یَأَیهَُّا النَّبىُِّ قُل لّأَِزْوَاجِکَ إِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَوهَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا فَتَعَالَینَْ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا(۲۸) وَ إِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الاَْخِرَهَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَتِ مِنکُنَّ أَجْرًا عَظِیمًا(۲۹) یَانِسَاءَ النَّبىِِّ مَن یَأْتِ مِنکُنَّ بِفَحِشَهٍ مُّبَیِّنَهٍ یُضَعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَینِْ وَ کاَنَ ذَالِکَ عَلىَ اللَّهِ یَسِیرًا(۳۰)
اى پیامبر، به همسرانت بگو: «اگر خواهان زندگى دنیا و زینت آنید، بیایید تا مَهرتان را بدهم و [خوش و] خُرّم شما را رها کنم. (۲۸) و اگر خواستار خدا و فرستاده وى و سراى آخرتید، پس به راستى خدا براى نیکوکاران شما پاداش بزرگى آماده گردانیده است. (۲۹) اى همسران پیامبر، هر کس از شما مبادرت به کار زشتِ آشکارى کند، عذابش دو چندان خواهد بود و این بر خدا همواره آسان است. (۳۰)
توضیح) در این آیات دستوراتی برای همسران رسول اسلام(ص) صادر شده است که اینها نیز بیانی نرم و منطقی دارد. مثلا میگوید اگر زینت دنیا را میخواهید میتوانید از رسول خدا(ص) جدا شوید و مهرتان را تمام بگیرید و راحت باشید ولی اگر به این زندگی تن دادید دیگر گناه شما ۲برابر حساب خواهد شد . البته قبل از این تهدید به پاداش بزرگ آخرت آنان اشاره میکند.
