خلاصه تحقیقی پیرامون باقیات الصالحات
معنای لغوی و اصطلاحی :
باقیات : جمع مونث سالم «باقیه» ، به معنای آنچه از چیزی باقی مانده است یا باقی می‌ماند
صالحات : : جمع مونث سالم «صالحه» ، به معنای نیکو ، خوب ودرست
باقیات الصالحات از جمله واژه‌های اسلامی است که در متون دینی ، روایات و حتی قرآن کریم به آن اشاره شده است. لغتنامه دهخدا معنای این واژه را « هر عمل نیک و صالح که ثواب آن باقی بماند ، عملهای صالح و همه کردارهای نیکی که در این جهان از کسی صادر میشود.» و لغتنامه معین « عمل های نیک و کارهای نیکو» معرفی کرده است.[۱]
الباقیات الصّالحات ، تعبیری که در قرآن[۲] برای افاده امور نیکِ ماندنی ، با اشاره به ناپایداری داراییهای دنیا مانند ثروت و فرزند، و بی ثمری امکانات و مهلتی که خدا به گمراهان می دهد، به کار رفته است . در دو آیه حاوی این تعبیر بر بهتر بودن «الباقیات الصّالحات » چه از نظر پاداش یا نفع (خَیرٌ عندَ رَبِّک ثواباً) و چه از نظر خواستنی یا شایسته امید بستن بودن (خیرٌ أَمَلاً) و چه از نظر فرجام و نتیجه (خیرٌ مَرَدّاً) تأکید شده است .
باقیات الصالحات در قرآن :
این واژه ۲ بار در قرآن کریم به کار رفته است یکی در آیه ۴۶ سوره مبارکه کهف و دیگری در آیه ۷۶ سوره مبارکه مریم :
۴۶ کهف : المال والبنون زینه الحیوه الدنیا والباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املا
ترجمه : مال و فرزندان زینت زندگی دنیاست ولی اعمال صالح که تا قیامت باقی است نزد پروردگار بسی بهتر و
عاقبت آن نیکوتر است.
۷۶ مریم : و یزید الله الذین اهتدوا هدی والباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر مردا
ترجمه : و خدا هدایت یافتگان را بر هدایت افزاید و اعمال صالحی که اجرش نعمت ابدی است نزد پروردگار تو بهتر است هم از جهت ثواب الهی و هم از جهت حسن عاقبت اخروی.
مفسّران در توضیح دو وصف مذکور در آیه گفته اند که این امور، که به دلیل خالصانه و خدایی بودن از تباهی به دورند ، به اعتبار پاداش اخروی به صفت «بقا» متصف شده اند.همچنین در بیان موصوف «الباقیات الصّالحات » چند قول وجود دارد و مشهورترین آنها بر اساس حدیثی است که به طرق و عبارات مختلف از پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم نقل شده است . بر طبق این حدیث ، اذکار تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر (سبحان اللّه و الحمدللّه و لااله الاّ اللّه و اللّه اکبر) و نیز «لاحول و لاقوّه الاّ باللّه » (ذکر اخیر در همه روایات نیامده است ) همان (و یا شماری از) «الباقیات الصّالحات »اند و اشتغال به این اذکار فواید چندی در دنیا و آخرت ، از جمله محو آثار گناهان و نجات از عذاب و کسب نعمتهای بهشتی دارد و به همین جهت بر مداومت در آنها تأکید شده است . محمّدبن مکّی ، معروف به شهید اوّل، رساله ای کوتاه به نام الباقیات الصّالحات در تفسیر این اذکار و بیان احتوای آنها بر پنج اصل توحید، عدل ، نبوّت ، معاد و امامت نوشته است . همچنین بیاضی شرحی بر این رساله با عنوان الکلمات النافعات فی شرح الباقیات الصّالحات نوشته است.
اقوال دیگری که مفسّران در باب آنچه باقیات صالحات را به بار می آورد نقل یا مطرح کرده اند و بعضاً بر یکدیگر منطبق است عبارت اند از: نمازهای پنجگانه ، کارهای خوب ، سخنان نیکو، شهادت بر یگانگی خدا و برائت از شرک ، همه احکام عبادی دینی و علاوه بر آن ، دوری کردن از همه گناهان ، هر کاری که به خاطر خدا انجام شود ، نیت ، ذکرهای مختلف از جمله استغفار و صلوات ، بیدار شدن در شب برای خواندن نماز شب و مناجات ، علوم و فضایل ، دوستی اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، دختران صالح برای پدری که در حقّ آنان نیکی کرده است.
با اینهمه ، بیشتر مفسّران ، از جمله طبری ، طوسی ، قرطبی ، طبرسی ، زمخشری ، فخررازی ، بیضاوی ، نسفی و طباطبایی ، ذیل آیه مذکور، بصراحت یا به طور ضمنی ، این نظر را اختیار کرده اند که همه کارها و سخنان و عقاید خوب را می توان از «الباقیات الصّالحات » دانست و آنچه در احادیث یا در اقوال مفسّران آمده فقط مصادیق یا مصداقهای بارز آن است .
باقیات الصالحات در تفاسیر قرآن :
اطیب البیان فی تفسیر القرآن ج۸ ص ۳۶۲)
الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ که ایمان و صفات حمیده و عبادات صحیحه است خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ هم مورث مثویات مىشود و هم امیدوار ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا.
برگزیده تفسیر نمونه ج ۳ ص ۴۶)
مفهوم «باقیات صالحات» آن چنان وسیع و گسترده است که هر فکر و ایده و گفتار و کردار صالح و شایستهاى که طبعا باقى مىماند و اثرات و برکاتش در اختیار افراد و جوامع قرار مىگیرد شامل مىشود.
ترجمه بیان السعاده ج۸ ص ۴۰۵ )
وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ و آن عملهاى شایستهاى که ماندگارند، نه فاسد شدنى و زوالپذیر، مانند: چیزهایى که نفوس بر آنها اهمیّت مىدهند، مال دنیا، اولاد و چیزهایى که لازمه و دنبالهى آنهاست خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا نزد پروردگارت آن عملهاى شایستهى پایدار بهتر است اگر چه میل شما بر مال و اولاد آن را بهتر مىنمایاند، پس شایسته است که انسان عمل شایسته را طلب کرده و آن را آرزوى خویش قرار دهد نه مال و اولاد را.
مقصود از عملهاى صالح که باقى مىمانند عملى است که انسان به حکم عقل آن را انجام مىدهد نه به حکم نفس به عبارتى عملى است که اثر آن در کلمهى باقى انسان که همان صفحهى نفس است باقى بماند، و به عبارت دیگر عملى است که انسان آن را از وجههى ولایت تکوینىاش انجام مىدهد و آن وجه باقى خدا است که به سبب ولایت تکلیفى و با بیعت باطنى حاصل و ظاهر مىشود براى این که عمل صالح اختصاص بر فعل و عمل خاصّ ندارد.
اخبار در تفسیر آن مختلف است به طورى که بر: نماز شب، مطلق نماز، نمازهاى پنج گانهى واجب، تسبیحهى کبرى، اولاد صالح، درختان میوه که انسان آن را مىکارد، و به اصل همهى اعمال صالح که همان ولایت است تفسیر شده است و نیز بر محبّت که لازمهى اساسى ولایت است یا به دنبال آن مىآید.
ترجمه المیزان ج۱۳ ص ۴۴۳)
و مراد از باقیات الصالحات در آیه شریفه اعمال صالح است، زیرا اعمال انسان، براى انسان نزد خدا محفوظ است و این را نص صریح قرآن فرموده. پس اعمال آدمى براى آدمى باقى مىماند. اگر آن صالح باشد« باقیات الصالحات» خواهد بود، و اینگونه اعمال نزد خدا ثواب بهترى دارد، چون خداى تعالى در قبال آن به هر کس که آن را انجام دهد جزاى خیر مىدهد. و نیز نزد خدا بهترین آرزو را متضمن است، چون آنچه از رحمت و کرامت خدا در برابر آن عمل انتظار مىرود و آن ثواب و اجرى که از آن توقع دارند بودن کم و کاست و بلکه صد در صد به آدمى مىرسد.
پس این گونه کارها، از زینتهاى دنیوى و زخارف زودگذر آن که برآورنده یک درصد آرزوها نیست، آرزوهاى انسان را به نحو احسن برآورده مىسازند، و آرزوهایى که آدمى از زخارف دنیوى دارد اغلب آرزوهاى کاذب است، و آن مقدارش هم که کاذب نیست فریبنده است.
از طرق شیعه و سنى از رسول خدا (ص) و از طرق شیعه از ائمه اهل بیت (ع) روایت شده که منظور از« باقیات الصالحات» تسبیحات چهارگانه یعنى« سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» است. و در بعضى دیگر آمده که مراد از آن نماز است. و در بعضى دیگر آمده که مقصود از آن مودت اهل بیت است، و همه اینها از باب ذکر مصادیق آیه است که جامعش این مىشود که منظور از« باقیات الصالحات» اعمال صالح است.
ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن ج۱۵ ص ۷۳)
وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا: طاعت و هر کار نیکى را «باقیات صالحات» مىنامد، زیرا- بقول ابن عباس و قتاده- پاداش آنها ابدى و جاودانى است. آرى اینگونه کارها از لحاظ پاداش و دلبستگى براى آدمى از مال و اولاد و سایر تجملات دنیا بهترند، زیرا پارهاى از دلبستگىهاى انسان، جنبه خیالى دارند و کاذبند ، اما دلبستگىها و آرزوهاى اخروى، واقعیت دارند، زیرا هر کس کار خیرى را به آرزو و امید پاداش انجام دهد، به آرزوى خود مىرسد.
برخى گفتهاند: «باقیات صالحات» کارهایى است که سلمان و صهیب و دیگر مسلمانان مستمند، انجام میدادند و آن عبارت از «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» بود.
انس بن مالک از پیامبر گرامى اسلام روایت کرده است که: به هم نشینان خود فرمود: سپر خود را بگیرید.گفتند:
بوسیله آن از دشمن، اجتناب کنیم؟ فرمود: سپر خود را بگیرید تا شما را از آتش حفظ کند. بگویید: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» این کلمات، وسیله پیش افتادن انسانند و او را اجابت مىکنند. اینها پاسداران انسان و باقیات صالحات هستند.
همین روایت را اصحاب ما از امام صادق- بنقل از امامان پیشین و آنها بنقل از پیامبر عالیقدر- نقل کردهاند. بدنبال آن فرمود: «و لذکر اللَّه اکبر» و یاد خدا این است که انسان در برخورد بهر حلال یا حرامى در یاد خدا باشد.
همچنین از پیامبر بزرگوار روایت شده است که: اگر از بیدار ماندن شب و مبارزه با دشمن، عاجز هستید، از این کار عاجز نیستید که بگویید: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» این کلمات، باقیات صالحات هستند. آنها را بگویید.
ابن مسعود و سعید بن جبیر و مسروق و نخعى گویند: باقیات صالحات، نمازهاى پنجگانه هستند. از امام صادق (ع) نیز چنین روایت شده است. همچنین از آن پیشواى بزرگوار نقل شده است که: نماز شب از باقیات صالحات است.
برخى گفتهاند: دختران صالح، باقیات صالحات هستند.
بهتر است آیه را بر عموم این معانى حمل کنیم تا شامل همه خیرات و طاعات بشود.
در کتاب ابن عقده است که امام صادق (ع) به حصین بن عبد الرحمن فرمود: اى حصین، دوستى ما را کوچک مشمار، زیرا از باقیات صالحات است. عرض کرد: یا بن رسول اللَّه، من آن را کوچک نمىشمارم، بلکه خدا را بر آن حمد مىکنم.
علت اینکه: طاعتها را «صالحات» نامیدهاند، این است که: اینها شایستهترین اعمال هستند، زیرا خداوند به آنها امر کرده و در برابر آنها وعده پاداش داده و ترک آنها تهدید به کیفر کرده است.
باقیات الصالحات در فرهنگ اسلامی :
در عُرف دینداران ، تعبیر مذکور به صورت «باقیات صالحات » یا «باقیات الصّالحات » به معنی آثار نیک و اقدامات عامّ‌المنفعه از قبیل احداث مسجد و مدرسه و بیمارستان که معمولاً بعد از مرگ نیز بر جای می ماند، به کار می رود که به آثار نویسندگان معاصر نیز راه یافته است ؛ به طوری که ، در وهله اوّل ، عموماً همین معنا به ذهن می آید.[۳]
(در فرهنگ معین ، ذیل «باقیات الصّالحات » در ترکیبات عربی و نیز در فرهنگ اردو زبان فیروزاللغات صاحب لاهوری به این معنای عرفی نیز توجّه شده است ).
در حدیث به هیچ وجه به این معنی اشاره نشده است . حتّی ، بنابر حدیثی که مرحوم شیخ کلینی (ج ۲، ص ۵۰۶) و دیگران از پبامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم نقل کرده اند، شخص مخاطب آن حضرت ، پس از شنیدن آثار اخروی اذکار تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر و اینکه آنها مصداق «الباقیات الصّالحات »اند، باغی را که در دست احداث داشت در راه خدا و برای مستمندان وقف کرد؛ با اینهمه ، از صورت واقعه برنمی آید که رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله وسلّم این اقدام او را از «الباقیات الصّالحات » شمرده باشند. منشأ این دلالت عرفی را می توان احادیث فراوانی دانست که درباره اهمیت صدقه جاریه (وقف و امثال آن ) روایت شده است . بر طبق این احادیث ، یکی از مواردی که پس از مرگ سبب استمرار کسب ثواب و اجر می شود صدقه جاریه است.[۴]
بنابر این ، به لحاظ همین استمرار کسب می توان آن را حتّی بعد از مرگ نیز «باقی » (باقیات صالحات ) دانست . تعبیر «باقیات صالحات » گاهی ، علاوه بر معنای مذکور، برای سایر مواردی که در احادیث یاد شده آمده است (مانند سنّت حسنه ، حفر چاه آب برای استفاده عامّ، فرزند صالح ، دانشی که دیگران از آن بهره مند شوند) به کار می رود.
جمع بندی :
آنچه ذکر شد نگاهی اجمالی به بحث باقیات الصالحات بود و قسمت مهم «باقیات الصالحات در روایات» را نیز بخاطر جلوگیری از طولانی شدن مبحث حذف کردیم ، اگرچه در ذیل برخی نظرات تفسیری به بعضی از روایات مأثوره پیرامون باقیات الصالحات اشاره شده بود.
آنچه باعث نوشتن این تحقیق شد این مطلب مهم بود که : « یکی از انگیزه های مهم در تحقیق ،پژوهش ، چاپ و نشر مطالب دینی ، تبدیل شدن آن نوشته به باقیات الصالحاتی برای نویسنده است. »
کتابهایی که علما و محققین گذشته ما نوشته اند و ما اکنون آنها را مطالعه کرده و به کمک آنها به خدا تقرب میجوییم قطعا صدقه جاریه و باقیات الصالحاتی برای آنهاست که بهترین مصداق آن کتاب شریف «مفاتیح الجنان» اثر شیخ عباس قمی است . سالهاست که مردم به کمک این کتاب به خدا نزدیکی میجویند و از اجر آن مرحوم شیخ عباس قمی نیز بهره میبرد.
خداوند توفیق نگارش مطالب دینی را با اخلاص به همه ما مرحمت بفرماید.
و من الله التوفیق
